جەماوەر نیوز
خالید كاوه‌
‎لە سەردەمی کۆرۆنا ڤایرۆس، خەريكە هەموو ڕۆژێك، چيرۆكێكى نوێ دروست دەبێت، خەریکە ئەم پەتاییە، ئایندەى ئابووری، سیاسی جیهان کاول دەکات. ئێستا پەتاى کۆرۆنا ڤیروس کار لە بازاڕەکان دەکات، بازرگانیى جیهانى، شوێنى کارەکانمان. بەجۆرێک سیستمی ئابووری جیهانی پاشەکشەپێکردووە.
‎سەرەتا بۆ ئەوەی تێبگەین لە كاریگەریی و قەبارەی زیانەكانی ئەم پەتایە، پێویستە بزانین ئەم پەتایە كام لە جەمسەرە بازرگانییە گرنگەكانی جیهانی گرتۆتەووە، پاشان بەپێی داهاتی جەمسەرەكان، دەتوانین قەبارەی لێكەوتەكان و زیانەكانیش بخەمڵێنین.
‎بەرپابوونی ڤایرۆسەکە لەم جەمسەرانەدا چڕ بووتەوە:
‎١-چین (بناغەی دانا لە هوبێى) .
‎٢- ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست (بناغەی دانا لە ئێران) .
‎٣- ئەوروپاى ڕۆژئاوا (بناغەی دانا لە ئیتالیا- بەریتانیا) .
‎٤ -ووڵاتە یەکگرتووەکان (کالیفۆرنیا، ئۆرەگەن، و واشنتۆن) .
‎٥ - ئەمریکا لاتین (بەڕازیل) .
‎٦- ڕۆژهەڵات ئاسیا (بناغە دا ناوو لە باشوور کۆریا و ژاپۆن) .
‎٧ - ئەفریقیا (جەزائیر و نایجیەریە).
‎كەواتە بە پێی ئەم ڕیزبەندییە بێت، ئەم پەتایە پەلاماری ناوەندی هێزی وزەی كار و مرۆی جیهانی داوە، چونكە ئەم وڵاتانە بەنزیكەی نوێنەرایەتى ٤٠ لەسەدا لە ئابووریى جیهانى دەکەن، لەگەڵ هەر داڕمانێكی ئابووریدا،دەكرێت جیهان ڕووبەڕوی قەیرانێكی قووڵی مەترسیدار ببێتەوە، تەنانەت قەیرانەكە بەشێوەیەك بێت، سەرنجی جیهان لەسەر كێشەی سیاسی وڵاتان و جیهان بەگەشتی لابەرێت وێنەی قەیرانێكی مرۆی جیهانی بۆ بكێشرێت.
‎سەرەتا ئەگەر لە چینەوە دەستپێبکەین.
‎چین کە لەسەر دوو بنەما پێشکەوتنی بەرچاوی بینی ئەوەش (شۆڕشی رۆشنبیری و شۆڕشی کشتوکاڵی) بوو، وێڕای ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی بەردەوام لە زیادبووندایە، بە بەردەوام رەوتی پێشکەوتنی چین لەگەشەکردندایە، تەنانەت شۆڕشی پیشەسازی و تەكنەلۆژی چین بووەتە مەترسی بۆ ئەمریکا، بەڵآم پەتایی کۆرۆنا گەشەی ئابووریەکەی ٤.٥ دابەزاند، بە جۆرێک ئابووری ناسان دەڵین" چین لە سەردەمی بڵاووبونەوەی ئەم پەتایەدا ٤ ملیۆن هەلی کاری لەدەستداوە.
‎لە ئێرانیش دۆخەکە شلەقاوە، لەلایەک نرخی نەوت هاڕەی کرد، لەلایەکی دیکە کۆرۆنا ڤایرۆس جوڵەی بازرگانی وەستاندووە. دۆخی ئێرا بەجۆرێكە ئەدهانوم گبریسۆن، سەرۆکی رێکخراوی تەندروستی جیهانی هاتۆتە سەر خەت و رایگەیاندوە:" لەپەیوەندیەکی تەلەفۆنمدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، باسمان لەهەڵگرتنی سزاکانی ئەمریکا کردوە لەسەر ئێران.
‎وتیشی:" هەڵوێستی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، باش بووەو رەزامەند بووە، کەلەکاتی پێویست و نەخوازراو هەستیاردا بەتایبەت لەڕووی بانکیەوە هەندێک لەسزاکان هەڵدەگرن".
‎هەرچی سەبارەت بە ئەمریکا و ئەوروپاى ڕۆژئاوایە، لە بەریتانیا، بى ئێم دەبلیوو و تویوتا گوتیان ئەوان لەوانەیە بەرهەمهێنان ڕا بگرن، ئەمە بەدەر لە هەڵپەساردنی ڤێزا لەلایەن ئەمریكاوە، ئەو پلانە ئابووریەی لە ئەمریکا لەم سێ ساڵەی پێشوودا ئامادەیکردبوو،  ئەمرۆ ھەمووی پێچەوانە بوویەوە، بەجۆرێک لە ساڵەكانی ١٩٣٣ و ٢٠٠٠ و ٢٠٠٨ و خراپترە، ھەموو رۆژێک نزیکەی ١ ملیون ھاووڵاتی ئەمریکی بێ کاردەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا قەبارەی کورتهێنانی بودجەی ئەمریکا یەک تریلیۆن دۆلارە، ئەوەش بە مانای هەزار ملیار دۆلار، ژمارەیەکی تۆقێنەرە و تێپەڕاندنی هەر وا ئاسان نییە، چونکە چەندین ساڵە کورتهێنان نەگەیشتووەتە ئەو قەبارەیە.
‎کاریگەرییەکانی کۆرۆنا ڤایرۆس
‎- گەشە کردنى ئابووریى جیهانى هێواش ببێتەوە لەنێوان ١.٨ لەسەدا و ٢.٢ لەسەدا.
‎- ئەو وڵآتانەئ نوێنەرایەتى ٤٠ لەسەدا لە ئابووریى جیهانى دەکەن، پەتاکە ئابووری کاول کردوون، بەمەش جیهان بەرەو قەیرانێکی ئابووری سەخت دەچێت.
‎- له‌گه‌ڵ خۆیدا گۆڕانكاریی جه‌وهه‌ریی له‌ سیسته‌می حوكمڕانی ئه‌وروپا و ته‌نانه‌ت‌ سه‌رله‌به‌ری په‌یوه‌نده‌ییه‌ نێوده‌وڵتییه‌كاندا دەکات.
‎- بانگه‌شه‌ بۆ داخستن و زیندووکردنه‌وه‌ی ئه‌و سنوورانه‌ دەکات کە لەنێوان وڵآتانی ئەورووپی دا هەن.
‎- متمانەى بەکاربەر لەوم وڵاتانەدا لەدەست دەدرێت، بەتەواوى ئەمە چاک نابێتەوە هەتا بنەماى سیناریۆیێکى دیاریکراوی ئابووری دانەڕێژرێتەوە.
‎- بەڵایەک بۆ حکومەتە ساواکان و تازە پێگەشتووەکان، ئەوانەی پشت بە یەک سەرچاوەی داهات دەبەستن، پاش تێکشکاندنی ئابووری ئەو حکومەتە، راستەوخۆ متمانەی گشتی لەدەستدەدات.
‎- نیشاندانی ئاستی زانستی و پزیشکی وڵاتان و بەراورد کردنیان.
‎- قوڵبوونەوەی جەنگى نرخى نەوت لەنێوان سعودیە-ڕووسیا.
‎- دروستکردنی واتە وات و پڕووپاگەندە لەسەر سروشتی کۆمەڵایەتی چین، بەوەی چین سەرچاوەی بڵاووبونەوەی زۆربەی نەخۆشیە بێزراوەکانە، ئەمەش لەژێر ڕۆشنایی ئەو خۆراکانەی هاوڵاتی چینی دەیخوات.
‎داهاتووی بەرهەمی نەتەوەیی هەموو جیهان بەرەو كوێ دەڕوات؟
‎لە ئێستادا قەبارەی بەرهەمی نەتەوەیی هەموو جیهان ٨٥ تریلیۆن دۆلارە، بەڵام قەبارەی قەرزی گشتی لە جیهاندا ٣٥٠ ملیار دۆلارە، بە واتای جیهان قەرزارە بە نزیکەی ٣ هێندە و زیاتریش، لە ناو وڵاتانی ڕێکخراوی یەکێتی ئەوروپادا نابێت قەبارەی قەرزی گشتی لە ٦٠% زیاتر بێت، بەو واتایەش جیهان لە ٣٠٠% قەرزارە، بە واتایەکی تر جیهان مایەپوچە، ئابوری جیهان مایەپوچە، بۆ زیاتر تێگەیشتن قەبارەی قەرزای گشتی سێ هێندەی بەرهەمی نەتەوەیی جیهان بێت، کەواتە ئێمە لە جیهانێکی مایەپوچدا دەژین، كۆرۆنا هێندەی دیكە جیهانی ئێمە مایەپووچ دەكات.
‎قەیرانەكانی داهاتوو قەیرانێکە تێکەڵەیەکە لە (هەژاری و بێ بازاڕی)، هەروەها ساڵی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمریکاشە، کێشەی نێوان چین و ئەمریکا کێشەی گومرک و ئەم بابەتانە نییە، بەڵکو ململانێیەکە لەسەر ئەوەی کێ سەرکردایەتی جیهان بکات لە داهاتوودا، كام وڵات دەتوانێت متمانەی سەلامەتی تەندروستی كۆمەڵایەتی پێش سەردەمی كۆرۆنا بگەڕێنێتەوە.
‎هەرچی سەبارەت بە زانستی پزیشكی جیهانیی هەیە، بەپێی دواین هەواڵەكان دەزگای دەرمان و خۆراکی ئەمریکا: ”نزیکەی ۱٠ هەزار زانا و توێژەر لەسەر بەرهەمهێنانی ڤاکسینی کۆرۆنا کاردەکەن”. پێشبڕکێی جیهانی بۆ گەیشتن بە قۆناغی کۆتایی ڤاکسینی کۆرۆنای نوێ گەیشتووەتە لوتکە و وڵاتان هەمووان سەرقاڵی دۆزینەوەی چارەسەرن بۆ ئەم پەتایە، بەڵام من لێرەدا گووتەیەكی دکتۆر مستەفا محمودتان دێنمەوە یاد كەدەڵێت:
‎ئه‌گه‌ر ڤايرۆسێكى بكوژ له‌ جيهاندا بڵاوبۆيه‌ووە نه‌ته‌وه‌كان به‌سه‌ر دوو تاقمدا دابه‌ش ده‌بن:
‎ تاقمێكيان - كه‌ خاوه‌نى پێداويستييه‌ زانستييه‌كانن - شه‌و و ڕۆژ كار ده‌كه‌ن بۆ دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر.
‎ تاقمه‌كه‌ى تريش چاوه‌ڕێى هاتنى چاره‌نووسى سه‌پێنراوى خۆيان ده‌كه‌ن.
‎ ئا له‌و كاته‌دا كۆمه‌ڵگاكان له‌وه‌ ‌تێده‌گه‌ن كه‌:
‎ زانست ئامرازێك نييه‌ بۆ (خۆشگوزه‌رانى).
‎ به‌ڵكو ئامرازێكه‌ بۆ (ده‌ربازبوون)
‎بۆیە هەموان لەبەردەم جیهانێکداین بەم نزیکانە هەمووشتێک تیایدا گۆڕانکاری بەسەر دێت، گۆڕانکارییەکەش لە دەوڵەتی مەدەنیەوە دەبێت بۆ حکومەتی زانین و زانیارییەکان و پەی بردن بە شتەکان.