ئه‌توانى له‌رێگاى ئیمه‌یڵ و ژماره ته‌له‌فۆنه‌کانمانه‌وه په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکه‌یت و راوسه‌رنج وپێشنیارو داواکاریه‌کانى خۆت بخه‌یته‌روو.
07705066052
شیمیاییوارانوو هه‌ڵه‌بجه‌ى و وه‌رپه‌رسى وه‌ڵاته زلهێزه جه‌هانیه‌کا
17.03.2019
جه‌ماوه‌رنیوز
موختار که‌ریمی - ئاڵمان
بێگومان کۆمه‌ڵکوشى هه‌ڵه‌بجه‌ى گه‌وره‌ته‌رین و بێ به‌زه‌یانه‌ته‌رین کۆمه‌ڵکوشى به چه‌کى شیمیایى بێ جه ئاستوو دنیاینه دماو شه‌ڕى دووهه‌مى جه‌هانی. جه گه‌رماگه‌روو ئا شه‌ڕینه جه ئۆردووگا خۆفناکه‌کاو ڕژیموو نازیه‌کاو ئاڵمانى به تایبه‌ت جه ئۆردووگا مه‌رگباره‌کاو ئاوشویتسی(Auschwitz) هه‌ر جارێۆ به هه‌زاران ژنى و زاڕوێ و پیرێ و جوانێ به گازێ کوشه‌ندێ جۆراجۆرێ جه ماوێوه فره کورته‌نه خنیکیه‌نێ و سوچیه‌نێ. شێوه‌و ئى کاره‌ساته مێژوویه ڕۆ 16.03.1988 جه گه‌رماگه‌رموو شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانى ئى جاره جه هه‌ڵه‌بجه‌نه دوباره بیوه و دیسان گازه کوشه‌نده‌کاو ئاڵمانى به ده‌سوو ڕژیموو به‌عسى فاشیستى به یه‌کجار و جه ماوێو فره کورته‌نه 5000 ژنى و زاڕۆڵێ و پیرو جوانێ هه‌ڵه‌بجه‌یشا خنیکناى و کوشتێ.
فره که‌سێ پسپۆڕێ و شاره‌زاێ ویه‌روو دادوه‌رى ئى کۆمه‌ڵکوشیه به ژێنۆساید منیاره. هه‌ر پاجوره که کۆمه‌ڵکوشى جووله‌که‌کا به ده‌سوو ئاڵمانى نازى به پاو پیمانه‌و نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کا به ژێنۆساید ئه‌شناسیا، به پاو ئا پیمانه‌یه کاره‌ساتوو هه‌ڵه‌بجه‌یچ مشۆ به ژێنۆساید بشناسیۆ، چوونکه یۆشیێ فرێ چى دوه کاره‌ساته‌نه گنا وه‌ره‌چه‌م. ژێنۆساید گه‌وره‌ته‌رین و دڕندانه‌ته‌رین تاوانه‌نه که وه‌راوه‌روو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تینه کریاێنه و کریۆ.( من جه ده‌رفه‌تێوته‌ره‌نه به تێرووته‌سه‌ڵى چى باره‌وه بابه‌تێو وزوو وه‌روو ده‌سوو شمه‌ى وانه‌رى ئازیزی(هه‌ڵپه‌رستى و چه‌مپۆشى ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کا UN ))کاره‌ساتوو هه‌ڵه‌بجه‌ى وه‌ره‌چه‌ماو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى و زلهێزه جه‌هانیه‌کانه قۆمیا و بێ گومان به بێ هامکارى ئا زلهێزا،به تایبه‌ت ئاڵمان و ئه‌مریکا و شۆره‌وی(سوڤیه‌ت) و جارانی،پا ئاسانیه نه‌لێ وه‌ره‌و. ڕژیمه فاشیسته‌که‌و سه‌دامى ملهوڕى وه‌ڵته‌ر چه‌کى شیمیایش هه‌م جه کوردستانه‌نه و هه‌م جه شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانینه به‌کارئارده‌بێ. ئینه‌یچه په‌ى ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه‌یۆگێرته‌کاUN))ى ئاشکرا بێ.(UN)چێروو گوشاروو وێروڕاى گردى جه‌هانینه دمامته‌ر جه گه‌ڵاڵه‌نامه‌کاو 612 و 620 و شه‌ڕوو که‌نداوینه به‌کارئارده‌ى ئى چه‌کیشه سه‌رکۆنه که‌رد، به‌ڵام نامێ ئێراقیش پیسه‌و به‌کارئاوه‌روو ئى چه‌کیه نه‌به‌رده. چانه‌یه شوره‌یته‌ر عانیه که سه‌دام جه ساڵه‌و 1987ى به ئاشکرا و جه چن مه‌حاڵێ کوردستانینه چه‌کى شیمیاییش به‌کار ئارد، UN)) هیچ دژکرده‌وێوه‌ش نه‌رمانا و ئینه‌یچه هانده‌رێو بێ په‌ى سه‌دامى تا به بێ کێشه به‌رده‌وام بۆ سه‌روو به‌کارئارده‌ى ئى چه‌کیه جه کوردستانه‌نه. دماو شیمیایوارانوو هه‌ڵه‌بجه‌ى و شاڵاوه‌کاو ئه‌نفالیچ نه ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کاUN)) و نه زلهێزه‌کا به ئاشکرا ئا جه‌نایه‌ته‌شا سه‌رکۆنه نه‌کرد و ئه‌گه‌ر چێلاوچه‌ولایچه‌و به ناڕه‌سمى باسێوه‌ش سه‌ره‌و کریابۆ، هیچ گیروگرفتێوه‌ش په‌ى سه‌دامى نه‌نیانه‌و. ئى کرده‌وه نامرۆڤیانه جه گلێره‌وبیه‌ى کۆمیسیۆنوو مافوو مرۆڤى سه‌ر به UN))ى جه ئه‌وه‌ڵوه‌هاروو ساڵه‌و 1989ى ئاشکراته‌ر بى و یاوا چڵه‌پۆپه‌و شووره‌یى وێش. باسى سه‌ره‌کى ئى گلێره‌وبیه‌یه پاشێلکارى مافوو مرۆڤى و به‌کارئارده‌ى چه‌کى شیمیایى جه ئێراقه‌نه بێ. چا گلێره‌وبیه‌ینه وه‌ڵاته عه‌ره‌بیه‌کا و وه‌ڵاته سوسیالیسته‌کاو ئا سه‌رده‌میه و وه‌ڵاته وه‌رنیشته‌یه‌کا به فره‌یى ده‌نگى ئا باسه‌شا بێئاکام که‌رد و ته‌نانه‌ت ناستشا که گه‌ڵاله‌نامه‌و سه‌رکۆنه‌که‌رده‌ى ڕژیمه تاوانباره‌که‌و سه‌دامى په‌سه‌نڎکریۆ. هه‌ر چى پێوه‌نڎه‌ینه جه گلێره‌وبیه‌ى ڕیکوزیاو (Genfer Protokoll)ى که جه مانگه‌و مارسوو ئا ساڵیه(1989) جه پاریسه‌نه لواڕاوه، به هیچ شێوازێو نامێ به‌کارئارده‌ى چه‌کى شیمیاى جه ئێراقه‌نه نه‌بریا. (ڕیکوزیاو Genfer Protokoll ڕێکوزیایه‌و گه‌ردوونین په‌ى چه‌مداریکه‌رده‌ى و قه‌ڎه‌غه‌که‌رده‌ى گردجۆره چه‌کى شیمیاى و بیۆلۆژی. ئى ڕێکوزیا جه ساڵه‌و 1925نه، جه شاروو ژنێوو سویسینه مه‌رزیانه‌ره).
ده‌وروو زلهێزه‌کا په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایى ئێراقى :
ئاڵمان، ئه‌مریکا، به‌ریتانیا، هوله‌ند، فه‌رانسه، شۆره‌وى جارانى و.... ده‌ورێو سه‌ره‌کیشا بیه‌ن جه یاردیداى ئێراقى په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایی، چ به که‌ره‌سه‌ى خام و چ به یاوناى زانایى تێکنیکى به ڕژیموو به‌عسی. ڕێکوزیاو (Medico International)ى جه گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ى ساڵه‌و 1998ى نامێ 56 هه‌رمانگاى به‌رهه‌مئاوه‌رێ(شه‌ریکێ) ش وه‌ڵا که‌ردێوه که به ساڵان و به چڕووپڕى یاردیده‌رێ ڕژیموو سه‌دامى بیه‌نێ په‌ى به‌هه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایی.
وه‌ختوو وێش ساڵه‌و 2002 ڕژیموو به‌عسى که ئه‌رکدار کریابێ به هه‌مکارى UNN)) ى په‌ى ئاشکرا که‌رده‌ى چه‌که کوشه‌نده‌کاش، جه ڕاپۆرتێوه‌نه په‌ى ئه‌نجومه‌نوو ئاسایشى نامێ زیاته‌ر جه 80 هه‌رمانگاى به‌رهه‌مئاوه‌رێ، کۆمه‌ڵێو تاقیگه‌ى په‌یجۆریکه‌رێ ده‌وڵه‌تیێ و که‌رتوو تایبه‌تى و چنها که‌سایه‌تیێ ئاڵمانیه‌ش ئاشکرا که‌ردێ، که هه‌ر جه ساڵه‌و 1975 یه‌و به‌رده‌وام که‌ره‌سێ په‌یوازێ ته‌کنیکیێ و که‌ره‌سه‌ى خام و زانایى تێکنیکشا دان به ڕژیمو ئێراقى په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى کۆمه‌ڵکوشى شێمیایى و بیۆلۆژى و ئه‌تۆمی. چا ڕاپۆرته‌نه ئاشکرا کریا بێ که کیاسته‌ى ئا گردوو که‌ره‌سه جۆراوجۆرا به ئاگادارى وه‌رپه‌رسێ پایه‌به‌رزێ ده‌وڵه‌توو ئاڵمانی، به تایبه‌ت وه‌زاره‌توو کاروبارو به‌رى بیه‌ن و کیانیان و به یاگێچ یاوان.
گردوو ئا هه‌رمانگه به‌رهه‌مئاوه‌ره (شه‌ریکه) ئاڵمانیا وکه‌سایه‌تیه‌کا دیارێنێ و په‌ى گردى ئه‌شناسیاێنێ. به پاو ئا زانیاریه باوه‌ێ په‌نه‌کریایا که چاپه‌مه‌نیه ئاڵمانیه‌کا وه‌ڵاشا که‌رده‌و، نزیکه‌و 70% و ئا گازه ژاراوى و کوشه‌نداو ئێراقیه به یارمه‌تى هه‌رمانگه ئاڵمانیه‌کا به‌رهه‌م ئامێنێ.(Süddeutsche Zeitung 26.11.1997) . جه مانگه‌و ئووتى 1990ى 7 که‌سێ جه کاربه‌ده‌ساو بڕێو چا شه‌ریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern, و....جه شاره‌کاو Hannover و Dreieich و Hamburg نه قٶڵبه‌سێ کریای. دوێ چا وه‌رپه‌رسا کارمه‌نڎێ (BND، ڕێکوزیاو سێخوڕى به‌روو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung (29.08.1990. به‌شێو فره‌و ئا کاربه‌ده‌سا به بێ سه‌زا و چن که‌سێچشا به سه‌زایوه فره سووکه جه دادگانه زیایره.
30%و ئا گازه کوشه‌ندا و که‌ره‌سه‌کاته‌ری،جه وه‌ڵاته‌کاته‌ریوه،که نامێشا سه‌رته‌ره‌و ئاماینه، دریاێبێنێ به ڕژیموو سه‌دامى ملهۆڕی.
ده‌وروو کڵاوسووره کوردیه‌کا
هه‌رپاسه که وه‌ڵته‌ر ئیشاره‌م په‌نه که‌رد،رژیمو به‌عسى وه‌ڵته‌ر جه شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانینه و هه‌ر پاسه جه ساڵه‌و 1987ینه جه چن مه‌حاڵێته‌رى کوردستانیه‌نه چه‌کى شیمیایش به‌کار ئارده‌بێ. ئینه‌یچه هه‌م په‌ى ئێرانی، هه‌م په‌ى هیزه کوردیه‌کا و هه‌م په‌ى زلهێزه جه‌هانیه‌کایچ دیار و ئاشکرا بێ که به بێده‌نگى ویاراشا. ئانه‌یچه که زلهێزه‌کا وه‌راوه‌روو ئى تاوانکاریاوه بێده‌نگیشا هۆرچنیه بێ، په‌ى ویروڕاو گردى جه‌هانى و کوردى و به تایبه‌ت په‌ى هێزه کوردیه‌کا دیار و ئاشکرا بێ. هه‌ر ئى بێده‌نگیه هانده‌رێو بێ په‌ى سه‌دامى که دیسان ئى چه‌کیه به‌کار بارۆوه و جه هیچ که‌سوو لایه‌نێو نه‌سڵه‌مۆوه. سه‌ره‌ڕاو ئانه‌یه به‌شێو جه هێزه کوردیکا وێشا که‌رد به به‌شێو جه جه‌نگوو دوێ داگیرکه‌رێ کوردستانى و بیێ به کڵاوسوورێ سپاو پاسداراو ئێرانى و که‌وتێ وه‌ڵێشا و ئاردێشا تا دڵێ شاروو هه‌ڵه‌بجه‌ی.
به‌شێو چا کڵاوسوورا ته‌نانه‌ت جه‌عانوو شیمیایوارانه‌که‌ینه به گردجۆره چه‌کێو وه‌رگیریشا که‌رد جه ژه‌نووزاڕوى بێ تاوان و بێ په‌ناو هه‌ڵه‌بجه‌ى و ناستشا چا کاره‌ساته‌نه ڕزگارێ با و وێشا یاونا یاگیه ئه‌منه.
ڕاسه‌ن که تاوانبارى سه‌ره‌کى ڕژیمه فاشیسته‌که‌و سه‌دامین ودماته‌ریچ ئا وه‌ڵاتانێ که یاردیده‌رش بیه‌نێ. به‌ڵام به یاگێ وێش کۆماروو ئیسلامى ئێرانى و کڵاوسووره‌کایچ تاوانبارێنێ. چوون ئاڎێ زانێنێ که سه‌دام ئى چه‌که کوشه‌نده‌شه به‌کار ئارده‌ن و به بێ ھیچ گومانێو دیسان به‌کارش مارۆوه. ئاڎێشایچ ناوه‌رپه‌رسانه زه‌مینه‌شا په‌ى ئه‌نجامداى ئا تاوانێ ئاماده که‌رد.
جه بڕێوه وه‌ڵاتى ئوروپاینه،جه به‌شوو ئاماولواینه،سه‌زایه‌وه یاساییه هه‌نه به نامێ"سه‌زاو وێپارێزناى جه یاردیدای". ئینه پا ماناینه که ئه‌گه‌ر شۆفیرێو به ماشین بڎۆ ئه‌و که‌سێو زامڎارش که‌رۆ و نه‌مردۆ و بلۆ. لایه‌نى یه‌ره‌میچ که بێ ئاگان جه ڕوه‌داکه‌ی، به‌ڵام لاشه‌نه ویه‌رۆ و که‌سه زامڎاره‌که‌ى وینۆ. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌زۆره و یاردى زامڎاره‌که‌ى نه‌ڎۆ، په‌ى نمونه‌ى ته‌له‌فون نه‌که‌رۆ په‌ى پولیسى و په‌ى دوکتوری،ئاڎیچ به تاوانه‌و وێپارێزناى جه یاردیداى و وه‌رگێرى نه‌که‌رده‌ى جه ئێش و ئازارو فره‌ته‌روو زامڎاره‌که‌ى دریۆ به دادگاى و سه‌زا دریۆ.
جا سه‌روو بنه‌ماو ئى جۆره یاسایا و به تایبه‌ت بنه‌ماو یاساو وه‌رگێرى و سه‌زاداى بکه‌راو کۆمه‌ڵکوشى و ژنۆسایدى مشۆ سه‌زاو کۆمارى ئیسلامى ئێرانى پێسه‌و زه‌مینه وه‌شکه‌رى و کڵاوسوره کوردیه‌کا پێسه‌و چه‌مساقى جه کۆمه‌ڵکوشى هه‌ڵه‌بجه‌ینه جه دادگایه بێلایه‌نه و تایبه‌ت به تاوانکارى کۆمه‌ڵکوشى یان ژێنۆسایدى چێشه بۆ؟
موختار که‌ریمی - ئاڵمان
بێگومان کۆمه‌ڵکوشى هه‌ڵه‌بجه‌ى گه‌وره‌ته‌رین و بێ به‌زه‌یانه‌ته‌رین کۆمه‌ڵکوشى به چه‌کى شیمیایى بێ جه ئاستوو دنیاینه دماو شه‌ڕى دووهه‌مى جه‌هانی. جه گه‌رماگه‌روو ئا شه‌ڕینه جه ئۆردووگا خۆفناکه‌کاو ڕژیموو نازیه‌کاو ئاڵمانى به تایبه‌ت جه ئۆردووگا مه‌رگباره‌کاو ئاوشویتسی(Auschwitz) هه‌ر جارێۆ به هه‌زاران ژنى و زاڕوێ و پیرێ و جوانێ به گازێ کوشه‌ندێ جۆراجۆرێ جه ماوێوه فره کورته‌نه خنیکیه‌نێ و سوچیه‌نێ. شێوه‌و ئى کاره‌ساته مێژوویه ڕۆ 16.03.1988 جه گه‌رماگه‌رموو شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانى ئى جاره جه هه‌ڵه‌بجه‌نه دوباره بیوه و دیسان گازه کوشه‌نده‌کاو ئاڵمانى به ده‌سوو ڕژیموو به‌عسى فاشیستى به یه‌کجار و جه ماوێو فره کورته‌نه 5000 ژنى و زاڕۆڵێ و پیرو جوانێ هه‌ڵه‌بجه‌یشا خنیکناى و کوشتێ.
فره که‌سێ پسپۆڕێ و شاره‌زاێ ویه‌روو دادوه‌رى ئى کۆمه‌ڵکوشیه به ژێنۆساید منیاره. هه‌ر پاجوره که کۆمه‌ڵکوشى جووله‌که‌کا به ده‌سوو ئاڵمانى نازى به پاو پیمانه‌و نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کا به ژێنۆساید ئه‌شناسیا، به پاو ئا پیمانه‌یه کاره‌ساتوو هه‌ڵه‌بجه‌یچ مشۆ به ژێنۆساید بشناسیۆ، چوونکه یۆشیێ فرێ چى دوه کاره‌ساته‌نه گنا وه‌ره‌چه‌م. ژێنۆساید گه‌وره‌ته‌رین و دڕندانه‌ته‌رین تاوانه‌نه که وه‌راوه‌روو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تینه کریاێنه و کریۆ.( من جه ده‌رفه‌تێوته‌ره‌نه به تێرووته‌سه‌ڵى چى باره‌وه بابه‌تێو وزوو وه‌روو ده‌سوو شمه‌ى وانه‌رى ئازیزی(هه‌ڵپه‌رستى و چه‌مپۆشى ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کا UN ))کاره‌ساتوو هه‌ڵه‌بجه‌ى وه‌ره‌چه‌ماو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى و زلهێزه جه‌هانیه‌کانه قۆمیا و بێ گومان به بێ هامکارى ئا زلهێزا،به تایبه‌ت ئاڵمان و ئه‌مریکا و شۆره‌وی(سوڤیه‌ت) و جارانی،پا ئاسانیه نه‌لێ وه‌ره‌و. ڕژیمه فاشیسته‌که‌و سه‌دامى ملهوڕى وه‌ڵته‌ر چه‌کى شیمیایش هه‌م جه کوردستانه‌نه و هه‌م جه شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانینه به‌کارئارده‌بێ. ئینه‌یچه په‌ى ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه‌یۆگێرته‌کاUN))ى ئاشکرا بێ.(UN)چێروو گوشاروو وێروڕاى گردى جه‌هانینه دمامته‌ر جه گه‌ڵاڵه‌نامه‌کاو 612 و 620 و شه‌ڕوو که‌نداوینه به‌کارئارده‌ى ئى چه‌کیشه سه‌رکۆنه که‌رد، به‌ڵام نامێ ئێراقیش پیسه‌و به‌کارئاوه‌روو ئى چه‌کیه نه‌به‌رده. چانه‌یه شوره‌یته‌ر عانیه که سه‌دام جه ساڵه‌و 1987ى به ئاشکرا و جه چن مه‌حاڵێ کوردستانینه چه‌کى شیمیاییش به‌کار ئارد، UN)) هیچ دژکرده‌وێوه‌ش نه‌رمانا و ئینه‌یچه هانده‌رێو بێ په‌ى سه‌دامى تا به بێ کێشه به‌رده‌وام بۆ سه‌روو به‌کارئارده‌ى ئى چه‌کیه جه کوردستانه‌نه. دماو شیمیایوارانوو هه‌ڵه‌بجه‌ى و شاڵاوه‌کاو ئه‌نفالیچ نه ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه یۆگێرته‌کاUN)) و نه زلهێزه‌کا به ئاشکرا ئا جه‌نایه‌ته‌شا سه‌رکۆنه نه‌کرد و ئه‌گه‌ر چێلاوچه‌ولایچه‌و به ناڕه‌سمى باسێوه‌ش سه‌ره‌و کریابۆ، هیچ گیروگرفتێوه‌ش په‌ى سه‌دامى نه‌نیانه‌و. ئى کرده‌وه نامرۆڤیانه جه گلێره‌وبیه‌ى کۆمیسیۆنوو مافوو مرۆڤى سه‌ر به UN))ى جه ئه‌وه‌ڵوه‌هاروو ساڵه‌و 1989ى ئاشکراته‌ر بى و یاوا چڵه‌پۆپه‌و شووره‌یى وێش. باسى سه‌ره‌کى ئى گلێره‌وبیه‌یه پاشێلکارى مافوو مرۆڤى و به‌کارئارده‌ى چه‌کى شیمیایى جه ئێراقه‌نه بێ. چا گلێره‌وبیه‌ینه وه‌ڵاته عه‌ره‌بیه‌کا و وه‌ڵاته سوسیالیسته‌کاو ئا سه‌رده‌میه و وه‌ڵاته وه‌رنیشته‌یه‌کا به فره‌یى ده‌نگى ئا باسه‌شا بێئاکام که‌رد و ته‌نانه‌ت ناستشا که گه‌ڵاله‌نامه‌و سه‌رکۆنه‌که‌رده‌ى ڕژیمه تاوانباره‌که‌و سه‌دامى په‌سه‌نڎکریۆ. هه‌ر چى پێوه‌نڎه‌ینه جه گلێره‌وبیه‌ى ڕیکوزیاو (Genfer Protokoll)ى که جه مانگه‌و مارسوو ئا ساڵیه(1989) جه پاریسه‌نه لواڕاوه، به هیچ شێوازێو نامێ به‌کارئارده‌ى چه‌کى شیمیاى جه ئێراقه‌نه نه‌بریا. (ڕیکوزیاو Genfer Protokoll ڕێکوزیایه‌و گه‌ردوونین په‌ى چه‌مداریکه‌رده‌ى و قه‌ڎه‌غه‌که‌رده‌ى گردجۆره چه‌کى شیمیاى و بیۆلۆژی. ئى ڕێکوزیا جه ساڵه‌و 1925نه، جه شاروو ژنێوو سویسینه مه‌رزیانه‌ره).
ده‌وروو زلهێزه‌کا په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایى ئێراقى :
ئاڵمان، ئه‌مریکا، به‌ریتانیا، هوله‌ند، فه‌رانسه، شۆره‌وى جارانى و.... ده‌ورێو سه‌ره‌کیشا بیه‌ن جه یاردیداى ئێراقى په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایی، چ به که‌ره‌سه‌ى خام و چ به یاوناى زانایى تێکنیکى به ڕژیموو به‌عسی. ڕێکوزیاو (Medico International)ى جه گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ى ساڵه‌و 1998ى نامێ 56 هه‌رمانگاى به‌رهه‌مئاوه‌رێ(شه‌ریکێ) ش وه‌ڵا که‌ردێوه که به ساڵان و به چڕووپڕى یاردیده‌رێ ڕژیموو سه‌دامى بیه‌نێ په‌ى به‌هه‌مئارده‌ى چه‌کى شیمیایی.
وه‌ختوو وێش ساڵه‌و 2002 ڕژیموو به‌عسى که ئه‌رکدار کریابێ به هه‌مکارى UNN)) ى په‌ى ئاشکرا که‌رده‌ى چه‌که کوشه‌نده‌کاش، جه ڕاپۆرتێوه‌نه په‌ى ئه‌نجومه‌نوو ئاسایشى نامێ زیاته‌ر جه 80 هه‌رمانگاى به‌رهه‌مئاوه‌رێ، کۆمه‌ڵێو تاقیگه‌ى په‌یجۆریکه‌رێ ده‌وڵه‌تیێ و که‌رتوو تایبه‌تى و چنها که‌سایه‌تیێ ئاڵمانیه‌ش ئاشکرا که‌ردێ، که هه‌ر جه ساڵه‌و 1975 یه‌و به‌رده‌وام که‌ره‌سێ په‌یوازێ ته‌کنیکیێ و که‌ره‌سه‌ى خام و زانایى تێکنیکشا دان به ڕژیمو ئێراقى په‌ى به‌رهه‌مئارده‌ى چه‌کى کۆمه‌ڵکوشى شێمیایى و بیۆلۆژى و ئه‌تۆمی. چا ڕاپۆرته‌نه ئاشکرا کریا بێ که کیاسته‌ى ئا گردوو که‌ره‌سه جۆراوجۆرا به ئاگادارى وه‌رپه‌رسێ پایه‌به‌رزێ ده‌وڵه‌توو ئاڵمانی، به تایبه‌ت وه‌زاره‌توو کاروبارو به‌رى بیه‌ن و کیانیان و به یاگێچ یاوان.
گردوو ئا هه‌رمانگه به‌رهه‌مئاوه‌ره (شه‌ریکه) ئاڵمانیا وکه‌سایه‌تیه‌کا دیارێنێ و په‌ى گردى ئه‌شناسیاێنێ. به پاو ئا زانیاریه باوه‌ێ په‌نه‌کریایا که چاپه‌مه‌نیه ئاڵمانیه‌کا وه‌ڵاشا که‌رده‌و، نزیکه‌و 70% و ئا گازه ژاراوى و کوشه‌نداو ئێراقیه به یارمه‌تى هه‌رمانگه ئاڵمانیه‌کا به‌رهه‌م ئامێنێ.(Süddeutsche Zeitung 26.11.1997) . جه مانگه‌و ئووتى 1990ى 7 که‌سێ جه کاربه‌ده‌ساو بڕێو چا شه‌ریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern, و....جه شاره‌کاو Hannover و Dreieich و Hamburg نه قٶڵبه‌سێ کریای. دوێ چا وه‌رپه‌رسا کارمه‌نڎێ (BND، ڕێکوزیاو سێخوڕى به‌روو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung (29.08.1990. به‌شێو فره‌و ئا کاربه‌ده‌سا به بێ سه‌زا و چن که‌سێچشا به سه‌زایوه فره سووکه جه دادگانه زیایره.
30%و ئا گازه کوشه‌ندا و که‌ره‌سه‌کاته‌ری،جه وه‌ڵاته‌کاته‌ریوه،که نامێشا سه‌رته‌ره‌و ئاماینه، دریاێبێنێ به ڕژیموو سه‌دامى ملهۆڕی.
ده‌وروو کڵاوسووره کوردیه‌کا
هه‌رپاسه که وه‌ڵته‌ر ئیشاره‌م په‌نه که‌رد،رژیمو به‌عسى وه‌ڵته‌ر جه شه‌ڕوو ئێراق و ئێرانینه و هه‌ر پاسه جه ساڵه‌و 1987ینه جه چن مه‌حاڵێته‌رى کوردستانیه‌نه چه‌کى شیمیایش به‌کار ئارده‌بێ. ئینه‌یچه هه‌م په‌ى ئێرانی، هه‌م په‌ى هیزه کوردیه‌کا و هه‌م په‌ى زلهێزه جه‌هانیه‌کایچ دیار و ئاشکرا بێ که به بێده‌نگى ویاراشا. ئانه‌یچه که زلهێزه‌کا وه‌راوه‌روو ئى تاوانکاریاوه بێده‌نگیشا هۆرچنیه بێ، په‌ى ویروڕاو گردى جه‌هانى و کوردى و به تایبه‌ت په‌ى هێزه کوردیه‌کا دیار و ئاشکرا بێ. هه‌ر ئى بێده‌نگیه هانده‌رێو بێ په‌ى سه‌دامى که دیسان ئى چه‌کیه به‌کار بارۆوه و جه هیچ که‌سوو لایه‌نێو نه‌سڵه‌مۆوه. سه‌ره‌ڕاو ئانه‌یه به‌شێو جه هێزه کوردیکا وێشا که‌رد به به‌شێو جه جه‌نگوو دوێ داگیرکه‌رێ کوردستانى و بیێ به کڵاوسوورێ سپاو پاسداراو ئێرانى و که‌وتێ وه‌ڵێشا و ئاردێشا تا دڵێ شاروو هه‌ڵه‌بجه‌ی.
به‌شێو چا کڵاوسوورا ته‌نانه‌ت جه‌عانوو شیمیایوارانه‌که‌ینه به گردجۆره چه‌کێو وه‌رگیریشا که‌رد جه ژه‌نووزاڕوى بێ تاوان و بێ په‌ناو هه‌ڵه‌بجه‌ى و ناستشا چا کاره‌ساته‌نه ڕزگارێ با و وێشا یاونا یاگیه ئه‌منه.
ڕاسه‌ن که تاوانبارى سه‌ره‌کى ڕژیمه فاشیسته‌که‌و سه‌دامین ودماته‌ریچ ئا وه‌ڵاتانێ که یاردیده‌رش بیه‌نێ. به‌ڵام به یاگێ وێش کۆماروو ئیسلامى ئێرانى و کڵاوسووره‌کایچ تاوانبارێنێ. چوون ئاڎێ زانێنێ که سه‌دام ئى چه‌که کوشه‌نده‌شه به‌کار ئارده‌ن و به بێ ھیچ گومانێو دیسان به‌کارش مارۆوه. ئاڎێشایچ ناوه‌رپه‌رسانه زه‌مینه‌شا په‌ى ئه‌نجامداى ئا تاوانێ ئاماده که‌رد.
جه بڕێوه وه‌ڵاتى ئوروپاینه،جه به‌شوو ئاماولواینه،سه‌زایه‌وه یاساییه هه‌نه به نامێ"سه‌زاو وێپارێزناى جه یاردیدای". ئینه پا ماناینه که ئه‌گه‌ر شۆفیرێو به ماشین بڎۆ ئه‌و که‌سێو زامڎارش که‌رۆ و نه‌مردۆ و بلۆ. لایه‌نى یه‌ره‌میچ که بێ ئاگان جه ڕوه‌داکه‌ی، به‌ڵام لاشه‌نه ویه‌رۆ و که‌سه زامڎاره‌که‌ى وینۆ. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌زۆره و یاردى زامڎاره‌که‌ى نه‌ڎۆ، په‌ى نمونه‌ى ته‌له‌فون نه‌که‌رۆ په‌ى پولیسى و په‌ى دوکتوری،ئاڎیچ به تاوانه‌و وێپارێزناى جه یاردیداى و وه‌رگێرى نه‌که‌رده‌ى جه ئێش و ئازارو فره‌ته‌روو زامڎاره‌که‌ى دریۆ به دادگاى و سه‌زا دریۆ.
جا سه‌روو بنه‌ماو ئى جۆره یاسایا و به تایبه‌ت بنه‌ماو یاساو وه‌رگێرى و سه‌زاداى بکه‌راو کۆمه‌ڵکوشى و ژنۆسایدى مشۆ سه‌زاو کۆمارى ئیسلامى ئێرانى پێسه‌و زه‌مینه وه‌شکه‌رى و کڵاوسوره کوردیه‌کا پێسه‌و چه‌مساقى جه کۆمه‌ڵکوشى هه‌ڵه‌بجه‌ینه جه دادگایه بێلایه‌نه و تایبه‌ت به تاوانکارى کۆمه‌ڵکوشى یان ژێنۆسایدى چێشه بۆ؟
ئەم وتارە گوزارشتە لە رای نوسەر و جەماوەر نیوز لێی بەرپرس نیە
وتار
-
ڕه‌وشى ڕۆژنامه‌نوسى کوردى یان جیهانی
07.02.2024 -
ره‌گه‌ز گۆڕین کارێکى قێزه‌وه‌ن و شووره‌ییه
29.01.2024 -
سوکایه‌تى و بێڕێزى له‌پاى چی؟
10.01.2024
زۆرترین خوێندراو
- ڕۆژ
- هەفتە
- مانگ